Ouderen zijn vaak bezig met het beschouwen van hun leven, staan stil bij verliezen van toen en nu, en buigen zich over zingevingsvragen als ‘voor wie of wat heb ik zin (gehad) of voor wie of wat ben ik nog van betekenis?’ In dit kader kun je in de praktijk geconfronteerd worden met cliënten die uitspraken doen als: ik wil niet meer wakker worden, ik wil er een einde aan maken, ik wil hulp bij euthanasie. Of ze beschouwen leven als lijden vanwege een trauma of depressie. Rosalien Wilting werkt al ruim 30 jaar met ouderen en vertelt: ‘geslaagde suïcides komen het meest voor in de categorie ouderen. De kans dat je hiermee of met een verzoek om euthanasie in aanraking komt als je werkzaam bent in de ouderenzorg is groot.’

Moeilijk thema
Het aantal euthanasieverzoeken van mensen op leeftijd is behoorlijk hoog. Het aantal keren dat euthanasie in 2020 werd uitgevoerd is 6.938, bij 88 mensen hiervan heeft euthanasie plaatsgevonden op basis van een psychiatrische aandoening. ‘Een relatief laag cijfer’ zegt Rosalien Wilting. ‘Toch is mijn ervaring dat de vraag in toenemende mate in de spreekkamer wordt gesteld en dat het ook wat met ons, hulpverleners doet. Ik herken dit bij mezelf en ik herken het bij collega’s. Het is niet makkelijk om dit gesprek aan te gaan, het blijft toch de achillespees van veel zorgverleners. Daarom staan we tijdens de module uitgebreid stil bij de vraag hoe sta ik hier eigenlijk in? En dan heb ik het over de professionele-, maar zeker ook over je persoonlijke visie. Misschien sta je er wel helemaal niet achter? Wat doe je dan? Probeer dit voor jezelf helder te krijgen en bespreek het ook met je team. Een mooi artikel in dit kader vind ik Huiver en ontvankelijkheid. Hoe stellen wij ons als psycholoog/psychotherapeut op in het debat over euthanasie en ‘voltooid leven‘? Hierin gaan twee psychologen gaan elkaar in gesprek. De één zegt: ik voel ontvankelijkheid bij dit thema, de ander huivert steeds meer.’

Lees het artikel Huiver en ontvankelijkheid hier (PDF).

‘Naast de inventarisatie hoe je hier zelf in staat is het belangrijk om met je cliënt te verkennen of het om angst of een verlangen gaat. En wanneer verwijs je vervolgens iemand naar het Expertisecentrum Euthanasie? Stel je je hierin pro actief of juist passief op? Tijdens de module bespreken we wat je als zorgverlener nodig hebt om hierover op een goede manier in gesprek te kunnen gaan met een cliënt.’

Meerdere aspecten kunnen aan de orde komen, bijvoorbeeld:

  • Het verstaan van het verlangen naar de dood van de cliënt is niet hetzelfde is als het maken van een taxatie van een suïcide risico.
  • Lijden en lijdensdruk is een persoonlijke aangelegenheid, wat de één ervaart als moeilijk maar niet onoverkomelijk en hanteerbaar, is voor de ander een existentiële crisis.
  • Suïcidale signalen en - uitspraken, een verzoek om euthanasie op basis van psychiatrische problematiek, dit alles is complex, het vraagt terughoudendheid en tevens nabijheid.

Controle op het leven
Verlies aan autonomie en regie is voor velen zeer ingrijpend. Als gevolg van psychische klachten, en eventueel de aanwezige lichamelijke achteruitgang, vraagt men zich af of het leven dat men leidt, nog wel kan vervolgen, of dat men dit leven niet langer wil leven. Angst voor de dood kan aan bod komen, of angst voor een lijdensweg. Suïcidale gedachten zijn frequent aanwezig. Dat is in de 30 jaar dat ik werk niet anders geweest. De laatste 10 jaar en zeker de laatste jaren is mijn indruk, en dat van ons team, dat euthanasiewensen vaker worden geuit. Men vraagt actief om hulp bij euthanasie in kader van psychisch lijden. Ook kunnen ouderen hun leven als voltooid ervaren. Mijn ervaring is dat het niet alleen een vraag kan zijn om een verkenning, een verzoek of deze vraag gesteld kan worden, waar deze gesteld kan worden, hoe deze onderzocht kan worden. In contact zijn met iemand met een doodswens vraagt behoedzaamheid. Niet zelden is de vraag nauwelijks een vraag maar een indringend appèl om de vraag de honoreren, bijna alsof men het recht heeft dat dit (op korte termijn) tot uitvoer gebracht kan worden. Beantwoorden van de vraag waarbij gezegd wordt dat dit tijd vraagt, aandacht behoeft, ook samen met diens naasten, wordt soms met begrip ontvangen, soms ook geheel niet. Hoe gaan wij, als professionals binnen de GGZ, met deze thematiek en vragen om? Wat vraagt dit van ons, als professional maar ook als mens?

We leven langer, langer zonder lichamelijke beperkingen, en zonder dat de algemene gezondheid en de geestelijke toestand als slecht wordt ervaren. We worden gezonder ouder. De laatste levensjaren van de gemiddelde burger wordt gekenmerkt door verlies aan zelfredzaamheid en gezondheid. Het verlies van gezondheid aan het einde van het leven veroorzaakt lijden. F. de Lange, hoogleraar Ethiek: “We weten niet hoe we sterven moeten, we zijn de kunst van het sterven afgeleerd”. Voor mensen heeft het leven betekenis omdat het een verhaal is. En bij verhalen doet het einde ertoe. (Vrij vertaald op basis van Atul Gawande, Being Mortal – Medicine and What Matters in the End”).

Met elkaar van gedachten wisselen
‘Ik merk dat veel deelnemers aan de module privé of beroepsmatig in aanraking zijn gekomen met de vraag om hulp bij euthanasie. En zich afvragen wat ze daar eigenlijk van vinden en of ze wel een antwoord kunnen geven. Ik vind het mooi om daar samen over van gedachten te wisselen. Diverse richtlijnen geven kaders en handvatten, maar het blijft toch vooral persoonlijk. Ik haal altijd aan het begin van de module op wat de motivatie van de deelnemers is om deze module te volgen. Ik heb een basis voor de dag gemaakt, op basis van de motivatie en vragen van de deelnemers worden de accenten op die dag bepaald. Zo kunnen we ook een casus in de groep bespreken over een dilemma uit de praktijk, zoal bij een moreel beraad.

Na de module is men een stukje verder in het eigen proces, waar je de volgende dag mee in de praktijkruimte staat. Maar let op: blijf je over dit thema ontwikkelen, en je afvragen wat je ervan vindt als mens en als professional!

Meer weten?
Wil je meer weten over deze module of je aanmelden, kijk dan op: Levenseinde, Euthanasie en Voltooid Leven - RINO Zuid. Voor vragen kun je ook een e-mail sturen naar nascholing@rinozuid.nl.